Patla Antoni, pseud. i krypt. Kuna, Ape, A. P., Stary legun (1897–1977), legionista i oficer WP, nauczyciel, działacz społeczny, krajoznawca, dziennikarz. Ur. 4 VI we wsi Głowienka koło Krosna w wielodzietnej rodzinie chłopskiej, był synem Franciszka i Marii z Jurczyków. Uczył się w szkole elementarnej w rodzinnej wsi, dalszą wiedzę zdobywał drogą samokształcenia; pozostawał pod silnym wpływem pisarstwa Marii Konopnickiej, którą poznał w r. 1903, gdy obejmowała w posiadanie Żarnowiec (pow. Jasło). Wcześnie rozpoczął pracę zarobkową wspomagając ojca w ciesielce. W r. 1915 wstąpił do Legionów (3 p.), walczył m. in. w maju 1916 nad Styrem wspólnie z Władysławem Broniewskim. W czasie służby w Legionach zaprzyjaźnił się z Wacławem Sieroszewskim, Julianem Kadenem Bandrowskim, Andrzejem Strugiem, Gustawem Daniłowskim, Władysławem Orkanem, Andrzejem Galicą i in. W końcu 1917 r. walczył na Bukowinie, w r. 1918 pod Rarańczą, a następnie pod Kaniowem, gdzie brał udział w przebiciu się gen. Józefa Hallera z okrążenia. W związku z tym był internowany i wkrótce potem został skierowany na front włoski. Tam intensywnie przygotowywał się do matury, którą zdał jako ekstern. Od grudnia 1918 do końca lipca 1921 był oficerem 4 pułku. Opuścił wojsko w randze kapitana.
Po demobilizacji P. przez rok prowadził pracę kulturalno-oświatowa w Suwałkach, a następnie osiadł pod Grodnem. Część ziemi otrzymanej z osadniczego przydziału przekazał biednym. Na pozostałym kawałku wybudował dom, przy którym utworzył arboretum współpracujące z arboretum w Kórniku. W pobliskiej wsi Obuchowicze założył szkołę powszechną, którą prowadził w l. 1922–8. W r. 1926 podjął studia na Wydziale Społeczno-Oświatowym Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie, ale po dwóch latach naukę przerwał. Niemal przez cały okres międzywojenny współpracował z licznymi redakcjami czasopism centralnych (m. in. „Ziemią”) i prowincjonalnych. W l. 1928–32 pełnił funkcję redaktora odpowiedzialnego „Kuriera Nadniemeńskiego” w Grodnie. Zamieszczał tam liczne artykuły piętnujące korupcję, prywatę itp. (jego wystąpienia przyczyniły się do odwołania wojewody wileńskiego Stefana Kirtiklisa). Jednocześnie od r. 1929 współpracował z miesięcznikiem „Ondyna Druskienickich Źródeł”. Redaktorem odpowiedzialnym tego czasopisma został w r. 1932; publikował w nim artykuły, wiersze itp. (niektóre z nich podpisywał kryptonimami: Ape, A. P., Stary legun). W l. 1932–9 był rzecznikiem prasowym Dowództwa Okręgu Korpusu III. Po kampanii wrześniowej 1939 r. przeniósł się do Głowienki. Przystąpił od razu do pracy konspiracyjnej. Był pierwszym komendantem powiatowym krośnieńskiej Narodowej Organizacji Wojskowej. Nawiązał kontakt z krośnieńską organizacją Związku Walki Zbrojnej i w r. 1940 mianowany został szefem propagandy w Inspektoracie Okręgu Krośnieńskiego Armii Krajowej (AK). Na stanowisku tym pozostał do września 1944. Wydawał konspiracyjne czasopisma „Kret”, „Reduta”, „Szlakiem Orła Białego” i „Przegląd Tygodniowy”. Używał pseud. Kuna. Oficjalnie w tym czasie zatrudniony był jako zbieracz ziół, co dawało mu możliwość pełnienia obowiązków pilota łączników przez granicę do Węgier.
Od września 1945 do 30 IV 1947 był kierownikiem Domu Dziecka w Jackowie koło Sławna na Pomorzu Zachodnim. Następnie, po krótkim pobycie w Krośnieńskiem, w l. 1948–50 był dyrektorem i nauczycielem języka polskiego w Liceum Ogrodniczym w Suwałkach. Później był działaczem różnych organizacji społecznych. W r. 1954 (po odkryciu cmentarzyska jaćwieskiego w Szwajcarii pow. Suwałki) zainicjował na wielką skalę badania archeologiczne na Suwalszczyźnie i w Augustowskiem. Wspólnie z żoną Marią zgromadził znaczne zbiory archeologiczne i przyrodnicze, które zapoczątkowały prywatną kolekcję, a następnie stały się podstawą Muzeum w Suwałkach, zorganizowanego przez P-ę i przez niego kierowanego w l. 1958–62. Odkrycia archeologiczne P-i (zwłaszcza grodziska Szurpiły) spowodowały organizację tzw. Ekspedycji Jaćwieskich i licznych sympozjów krajowych i międzynarodowych urządzanych przez Muzeum Archeologiczne w Warszawie. Odkrycia geologiczne (m. in. torfów interglacjalnych) miały znaczny wpływ na ukierunkowanie badań warszawskiego Muzeum Ziemi nad stratygrafią czwartorzędu w Polsce. Akcja inwentaryzacji reliktów przyrody doprowadziła do uznania jeziora Hańcza za rezerwat i utworzenia Suwalskiego Parku Krajobrazowego.
P. wiele publikował, głównie artykuły, opowiadania, wiersze. W r. 1937 został wyróżniony za pisarstwo Złotym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury. Po drugiej wojnie światowej pisał dużo, zwłaszcza w tygodnikach i prasie codziennej, poświęcając sporo uwagi upamiętnieniu działalności Marii Konopnickiej. Temu też celowi służyła zorganizowana przez niego specjalna wystawa (obecnie Muzeum) w Suwałkach, sesje i akademie jubileuszowe. Wydał także książki: Piękno ziemi suwalsko-augustowskiej (W. 1959) i Piękno ziemi suwalskiej (Białystok 1972). Opublikował liczne artykuły, m. in. Tajemnica Jaćwieża przemówiła („Życie i Myśl” 1962), Turystyka na Suwalszczyźnie w okresie Polski Ludowej („Studia i Mater. z Dziej. Suwalszczyzny”, Białystok 1965 IV), Suwalski Park Krajobrazowy („Ziemia” 1973–1974, W. 1977). Zamieszczał także artykuły w „Gościńcu”, „Przyrodzie Polskiej”, „Poznaj Swój Kraj”. Wiele prac P-i pozostało w rękopisach, w tym historia walk Legionów podczas pierwszej wojny światowej, pamiętnik, urywki wspomnień itp. (w posiadaniu rodziny oraz w B. Kórn., B. Narod. i Muz. Ziemi).
Od r. 1912 P. należał do Tow. Krajoznawczego w Krośnie, a następnie Polskiego Tow. Krajoznawczego. W latach międzywojennych był członkiem grodzieńskiego Tow. Literackiego, Związku Osadników w Grodnie, Związku Oficerów Rezerwy tamże i członkiem Syndykatu Dziennikarzy RP. Po drugiej wojnie światowej był szczególnie aktywny jako członek Zarządu Okręgu Polskiego Tow. Turystyczno-Krajoznawczego (PTTK) w Białymstoku i Zarządu Oddziału PTTK w Suwałkach; w r. 1972 został członkiem honorowym PTTK. Był także członkiem Wojewódzkiego Komitetu Ochrony Przyrody (od r. 1958), członkiem założycielem Polskiego Tow. Miłośników Nauk o Ziemi w Warszawie (od r. 1957), Zarządu Głównego Tow. im. M. Konopnickiej, Zarządu Wojewódzkiego w Białymstoku Ligi Ochrony Przyrody, Tow. Wiedzy Powszechnej, Polskiego Tow. Botanicznego i in. Ostatnie lata życia spędził w Augustowie, zajmując się publicystyką i prowadzeniem wycieczek. Zmarł 10 V 1977 w Augustowie i został pochowany na miejscowym cmentarzu. Był odznaczony m. in. Krzyżem Virtuti Militari V kl., trzykrotnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem Niepodległości (1933), Złotym Krzyżem Zasługi (1936), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1958), licznymi medalami, jak «Za zasługi dla ochrony przyrody» (1972), im. Jana Krzysztofa Kluka «za szczególne osiągnięcia w ochronie środowiska człowieka na Białostocczyźnie» (1972), i wyróżnieniami (np. Zasłużonego Działacza Kultury, odznaką honorową za zasługi na Białostocczyźnie).
W małżeństwie z Marią z Sommerów, adwokatem, P. miał córkę Jolanę (ur. 1934), bibliotekarkę, zamężną za Lechem Korzeniewskim, i syna Juliusza (ur. 1937), agronoma, działacza turystycznego. Spośród rodzeństwa P-i siostra Anna była porucznikiem AK i gospodarowała na roli.
Borowski P., Antoni Patla 1896–1976 [!], „Chrońmy Przyrodę Ojczystą” R. 34: 1978 z. 1 s. 45–7 (fot.); Burek K., Starożytnicy i archeolodzy, Olsztyn 1977 s. 92 i in.; Gicgier T., Współczesny Anteusz, „Kontrasty” 1973 nr 9 s. 20–3; Grün J., Życiorys w przyrodę wpisany, „Gaz. Współcz.” 1976 nr 162 s. 1 (fot.), 3; Grzywacz-Świtalski Ł., Z walk na Podkarpaciu, W. 1971; Radzikowski A., Kamienie i poezja, „Wychowanie” Nr 18: 1962 s. 32–3; Znosko J., Wspomnienie pośmiertne o A. P-i humaniście i przyrodniku, działaczu społecznym i kulturalnym – ochroniarzu przyrody, „Przegl. Geolog.” R. 25: 1977 s. 657–8 (fot.); – „Gościniec” R. 9: 1977 nr 8 s. 3 (fot.); „Roczn. Białostocki” T. 8: 1967; „Słowo Powsz.” 1977 nr 122 (fot.); – B. Kórn.: Pamiętnik; B. Narod.: Opis walk Legionów pióra P-i; Muz. Ziemi PAN: Pisma P-i i fragmenty wspomnień, m. in. o S. Małkowskim; – Informacje żony Marii Patlowej.
Zbigniew J. Wójcik i Jerzy Znosko